De 19e-eeuwse stenen steden zijn fascinerende herinneringen aan de stadsuitbreiding en sociale transformatie die werd ingeluid door het industrialisme. Je vindt deze stadsgezichten die je gezien moet hebben in heel Zweden, van Sundsvall in het noorden tot Malmö in het zuiden.
De zogenaamde steden stad - herkenbaar aan de bakstenen gebouwen met meerdere verdiepingen en brede lanen - zijn een typisch product van het industrialisme en de stadsuitbreiding in de 19e eeuw. Hiermee werd tegemoet gekomen aan de sociale expansie die het industrialisme met zich meebracht.
Deze architectonische beweging begon in Europa; de stedelijke landschappen van steden als Parijs, Wenen en Berlijn - allemaal ontstaan vanaf het midden tot het derde kwart van de 19e eeuw - inspireerden ook Zweden. Industriële knooppunten met genoeg geld om hun stadsgezichten te transformeren, sloopten de meeste laagbouw en houten huizen om plaats te maken voor nieuwe wijken van steen.
Prominente stadsplanner Albert Lindhagen was een figuur in de ontwikkeling van deze stenen steden. Hij stelde het plan voor Stockholm op in 1866 en was betrokken bij een soortgelijk project in Malmö (Rörsjöstaden) in 1872.
Het type historisch gebouw dat je tegenkomt bij het verkennen van de stenen steden van Zweden kan qua stijl verschillen, maar de meeste zijn elegant en ontworpen in de stijl van nationale romantiek, Scandinavisch classicisme, renaissancistische revival en een strengere art nouveau-stijl.
Wat betreft de constructie worden stenen stadshuizen gekenmerkt door hun stenen profiel met meerdere verdiepingen (vaak vier niveaus), gebouwd om meerdere gezinnen of individuele arbeiders te huisvesten. Doordat ze dicht bij elkaar liggen in een rastervormig stratenstelsel, hebben veel woningen binnentuinen.
De stedenbouwkundige structuur was gebaseerd op een classicistisch ideaal, dat naast het uiterst belangrijke rastersysteem en rechthoekige blokken, boulevards en lanen omvatte om meer verkeer door te kunnen laten stromen.
Het aantal openbare en commerciële gebouwen zoals banken, scholen, hotels, ziekenhuizen en fabrieken nam toe door de stedelijke groei en sociale transitie in deze periode.
Oorspronkelijk werden stenen steden voornamelijk in stadscentra gevonden, maar tegen het begin van de 20e eeuw begonnen ze zich te verspreiden naar de stadsgrenzen en buitenwijken door de nabijheid van fabrieken en industriële gebieden. Architectonisch leken deze nieuwe stadswijken op replica's van de binnenstad.
Deze karakteristieke wijken zijn nog altijd een belangrijk onderdeel van de Zweedse architectuur. Je vindt stenen steden in en rond bestemmingen zoals Stockholm, Göteborg, Malmö, Norrköping, Helsingborg en Sundsvall. De meest opvallende zetten we voor je op een rij.
Arbetets museum (The Museum of Work) is gevestigd in het 'Strykjärnet' (flatiron) gebouw, dat een van de meest iconische industriële gebouwen van Norrköping is.
Foto: Norrköpings kommun
Midsommarkransen, iets ten zuiden van het centrum van Stockholm, is een van de bekendste stenen gedeeltes van Zweden. In 1905 werd begonnen met de bouw van deze elegante, okerkleurige wijk om de arbeiders van steenfabriek AB Tellus te huisvesten. Albin Brag is de architect erachter, en zijn stijl werd vaak omschreven als "strikte Art Nouveau" vanwege zijn voorkeur voor evenwichtige lijnen en ambachtelijke details. Als je er rondloopt, kun je de schoonheid van de granieten huisfundamenten goed zien. Kenmerkend zijn de ruw gesneden blokken stenen in verschillende natuurlijke tinten, en de decoratief bewerkte voordeuren en veel verschillende huizen hebben erkers.
De plaatselijke school - die nu dienst doet als kantoor - is een historisch openbaar gebouw om naar uit te kijken. Gebouwd in 1915 door architect Georg A. Nilsson, is de sierlijke smeedijzeren klok een bepalend kenmerk voor dit gebouw.
De architect van Midsommarkransen, Albin Brag, creëerde ook een andere stenen stad in de nabije omgeving van Aspudden. Mariehäll, een stenen stad gebouwd in de buurt van het industriegebied Ulvsunda bij wat nu Stockholm Bromma Airport is, is ook het ontdekken waard.
Midsommarkransen werd gebouwd in de vroege 20e eeuw.
Foto: Rosanna Andersson / Visit Stockholm
De stenen stad van Malmö, Rörsjöstaden, werd gebouwd nadat een ondiep meer uitgegraven werd. De bouw begon in de jaren 1870 met behulp van een ontwerp van stadsplanner Georg Gustafsson, die putte uit de plannen van zijn Parijse collega Georges-Eugène Haussmann. Gebouwd rond Kungsgatan, een brede boulevard met de spectaculaire Sint-Pauluskerk als middelpunt, hing er een gevoel van drama in dit stukje stad. Kungsgatan is sindsdien opgedeeld in verschillende afzonderlijke secties, maar de kenmerkende gele bakstenen kerk staat nog steeds.
Als je verder wandelt, vind je de oudste huizen - daterend uit de jaren rond 1870 - in de drie straten Löjtnantsgatan, Kommendörsgatan en Kornettsgatan. Naast deze woongebouwen, moet je de prachtige school Pauliskolan niet overslaan, deze is ook zeer de moeite waard.
Het is onmogelijk om Zweedse stenen steden te bespreken zonder Sundsvall te noemen. Deze belangrijke industriestad bouwde zijn prachtige historische centrum - eenvoudigweg Stenen Stad genoemd - na een verwoestende brand in 1888. De stedelijke transformatie van Sundsvall resulteerde in 51 blokken architectonische grootsheid die je gezien moet hebben. De meeste delen zijn ontworpen in renaissancistische revival en art-nouveaustijl.
Dwaal door de straten en geniet van de schoonheid van de omgeving - van woonhuizen en banken tot kerken en hotels. Als je nieuwsgierig bent naar het historische leven achter deze gevels, kun je meedoen aan een stadstour onder begeleiding van een gids. Je zult verhalen horen over de bedienden en adel die in Stenen Stad woonden en je krijgt een kijkje in het verleden van een van de best bewaarde stadsgezichten uit het einde van de 19e eeuw van Zweden.
Je hoeft geen architectuurliefhebber te zijn om de schoonheid van deze unieke stedelijke en voorstedelijke gebieden te waarderen. Een bezoek aan een van de stenen steden van Zweden is de moeite waard voor iedereen die de stadsgezichten van dit intrigerende Scandinavische land wil verkennen.
Stenstaden in Sundsvall.
Foto: Olle Melkerhed
