Geesten, trollen, elfen en 'näcken' – ontdek de mythologische wezens van Zweden

Volgens de traditionele verhalen wemelt het in de natuur van deze mythologische wezens en woont elke soort op zijn eigen plekje. De meeste folkloristische verhalen gaan over bossen, bergen, meren en weiden, dit komt omdat de Zweden al eeuwenlang sterk verbonden zijn met de natuur. Kinderen en volwassenen mogen lekker ronddwalen. Zo gaat dat in Zweden: iedereen mag verblijven in de natuur, zolang die maar intact wordt gelaten. De natuur is namelijk erg kostbaar. Dankzij deze eeuwenoude traditie, die diep geworteld zit in de culturele identiteit, hebben talloze Zweedse kunstenaars en schrijvers een levendige verbeelding.

De Zweedse verhalen gaan vaak over mythologische wezens die in de uitgestrekte bossen en de overvloedige natuur van Zweden leven. Sommige van deze wezens zijn vriendelijk en behulpzaam, en belonen mensen die hen en hun omgeving respectvol behandelen. Anderen zijn er echter op uit om te verleiden en hebben soms slinkse bedoelingen.

We kunnen het natuurlijk niet over traditionele Zweedse verhalen hebben zonder het werk te vermelden van de Zweedse kunstenaar en illustrator John Bauer, geboren in 1882. Zijn klassieke boek 'Bland Tomtar och Troll' (Tussen kabouters en trollen) bevat verschillende verhalen die zijn gebaseerd op de Zweedse folklore. De meeste gaan over mythologische figuren die op de loer liggen in de natuur.

Deze zes wezens moet je in de gaten houden:

Huldra – de verleidelijke bosgeest

De verleidelijke 'huldra' kan worden omschreven als de Scandinavische folklore-versie van de sirene. In de Zweedse folklore staat dit onweerstaanbare wezen ook bekend als 'skogsrå' (bosgeest) of 'Tall-Maja' (dennenboom Maria).

De eerste vermelding van een huldra komt uit het christendom. Er bestaat namelijk een verhaal over een vrouw die nog maar de helft van haar kinderen had gewassen toen God aan de deur van haar huisje verscheen. Ze schaamde zich erg voor haar vuile kinderen en dus verstopte ze hen, waarop God gebood dat zij voor altijd verborgen zouden blijven voor de mensheid. En zo werden zij 'hulders', de verzamelnaam voor dit 'verborgen volk'.

In de Zweedse mythologie wordt de huldra meestal gezien als een goedaardige geest die vriendelijk is tegen houtskoolbranders en hen helpt om rustig te slapen door een oogje te houden op hun ovens. Als dank zouden de houtskoolbranders eten en drinken voor haar achterlaten. Maar in sommige verhalen komt echter ook haar gevaarlijke kant naar voren: zo zou ze mannen lokken met haar charmes. Ze verbergt dan haar koeienstaart zorgvuldig door deze in een knoop onder haar rok weg te stoppen. Ze kan haar staart alleen verliezen als ze trouwt in een kerk. Dan zal haar staart afvallen en verandert ze in een mens.

De vrouwelijke hulder wordt bijna altijd afgebeeld als een mooi wezen, of ze nu sluw is of niet. Maar de 'huldrekall', de mannelijke versie, is iets minder mooi. Eigenlijk gewoon lelijk.

Näcken – de naakte man met de viool 

Als je een naakte man tegenkomt die viool speelt in een van de mooie zoetwaterstroompjes of rivieren van Zweden, dan is dat hoogstwaarschijnlijk een 'näcken' oftewel: 'watergeest'. Dit is een van de beroemdste Zweedse mythologische figuren die voor het eerst werd vermeld in het Vikingtijdperk.

Näcken ziet er verleidelijk maar ook een beetje eng uit. Dit symboliseert de gevaren van het water. Deze watergeesten zouden muziek spelen om mensen naar het water te lokken om ze vervolgens te laten verdrinken.

In Zweden wordt dit bovennatuurlijke waterwezen vergeleken met de Griekse zeegod Neptunus en de Romeinse Poseidon. Een van de historische geschriften over Näcken is het boek "Siögudens Neckens" (De zeegod Näcken) van Schroderus uit ongeveer 1635. En ongeveer een eeuw later noemde dominee Olof Broman hem een heiden. Het schilderij 'Näcken' van de Zweedse kunstenaar Ernst Josephson uit het einde van de 19e eeuw is een perfecte afbeelding van dit mysterieuze wezen: een man met pikzwart haar zit met een viool in de hand bij een beekje.

Trollen – ondeugende wezens

Er zijn miljoenen kleifiguurtjes van de wereldberoemde trollen gemaakt en ze speelden zelfs de hoofdrol in een kaskraker! De originele trollen, zoals afgebeeld in de prachtig geïllustreerde verhalenboeken van kunstenaar John Bauer, zijn reusachtig. Ze zijn echter op mysterieuze wijze gecamoufleerd zodat ze net als een kameleon niet opvallen bij de bomen en rotsen waar ze leven.

Trollen spelen een hoofdrol in de Scandinavische mythologie en zijn onlosmakelijk verbonden met de natuur. Ze zijn erg lomp en groot maar toch wonen ze in gezellige, met mos begroeide woningen. Dat zou je niet verwachten! Trollen wonen samen met hun kleine familie in grotten of bergen. Ze staan niet bekend als erg vriendelijk of behulpzaam voor mensen, maar ze zijn ook niet echt agressief. Maar wees voorzichtig als je ze tegenkomt in het bos, want ze kunnen sluwe bedriegers zijn!

Als je kijkt naar het schilderij van kunstenaar John Bauer uit 1915: 'Moeder trol en haar zonen', dan zien deze bosbewoners er bijna vriendelijk uit. Zo werden ze de afgelopen eeuwen namelijk beschreven.

Vittra en vätte – raadsels van het platteland

'Vittra' is een mythologisch maar mensachtig wezen dat in Noord-Zweden zou leven. Omdat hij op het platteland onder de grond leeft, mag je van geluk spreken als je dit ongrijpbare figuurtje ziet. 'Vittror' zoals ze in het meervoud worden genoemd, zijn niet zichtbaar maar ze zijn altijd aanwezig. Ze leven vlak bij de mensen en zorgen voor het vee, als ze tenminste goed worden behandeld. Zowel hun eigen vee (onzichtbaar voor het menselijk oog) als het vee van de mensen in hun nabijheid.

Een 'vätte' lijkt veel op een vittra, maar woont op het platteland, in het zuiden van Dalarna om precies te zijn. In folkloristische verhalen worden 'vättar' (meervoud) beschreven als kleiner dan de vittra, dwergachtig zelfs. 'Tomte' of 'nisse' zijn twee andere namen voor deze wezens die graag onder de huizen van mensen leven. Ze zijn gek op dieren en uitstekende boeren; ze kunnen dus goed van pas komen op de boerderij! Maar pas op: als ze boos zijn, zullen ze wraak nemen.

Elfen – verleidelijke wezens die in de mist verschijnen

In de Zweedse folklore zijn elfen of 'älvor' meestal vrouwelijk, en worden ze afgebeeld als kleine sprookjesachtige geesten of als volslanke, hemelse vrouwen. Ze leven verborgen in de heuvels en bossen en komen alleen tevoorschijn om te dansen in de vroege ochtendmist of de schemering.

Elfen worden in Zweden sterk geassocieerd met mist, zo wordt de term 'älvdans' (dansende elfen) nog steeds gebruikt om de laaghangende mist aan te duiden die bij zonsondergang en zonsopgang over velden en weiden hangt. Als je precies op dat moment de vogels hoort fluiten, dan heb je wellicht de vrolijke muziek van de elfen zelf gehoord! En op de plek waar hun kleine voetjes hebben rondgedarteld, groeien vaak paddenstoelen in cirkels; de zogenoemde elfenkringen.

Maar pas op: ook al worden elfen in modernere sprookjes vaak als vriendelijk afgeschilderd, de Zweedse folklore raadt mensen aan om bij hen uit de buurt te blijven. Luister bijvoorbeeld naar de ballade 'Sir Olof en de elfen', die dateert uit de Middeleeuwen en ook nu nog populair is, om te ontdekken wat er gebeurde toen Sir Olof op de vooravond van zijn bruiloft een paar elfen tegenkwam. Zij vervloekten de arme Olof waardoor hij en zijn aanstaande bruid direct overleden. Dus je begrijpt, hoe mooi het ook is, het is het beste om de ochtendmist van een afstand te bewonderen.